Fecir Vakti Hakkında İbn Ebi Şeybe’nin Rivayetlerinin Tahkiki
Ebu Muaz el-Çubukâbâdî
* Raviler hakkındaki değerlendirmeler İbn Hacer’in et-Takrib
ve Zehebi’nin el-Kaşif adlı eserlerinden yararlanılarak özetlenmiştir.
Fecr Hakkında Söylenenler Babı
(1) حدثنا ملازم بن عمرو عن عبد الله بن النعمان
عن قيس بن طلق قال حدثني أبي طلق بن علي أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال :
" كلوا واشربوا ولا يصدنكم الساطع المصعد كلوا واشربوا حتى يتعرض لكم الاحمر
" وقال هكذا بيده.
1- Talk b. Ali radıyallahu anh’den: Rasulullah sallallahu
aleyhi ve sellem şöyle buyurdu: “Yükselen aydınlık (fecr-i kazib) sizi
endişelendirmesin. Ufuktaki kırmızılığı görünceye kadar yiyin ve için”
İsnadı hasendir. Mulazim b. Amr saduktur. Abdullah b. en-Nu’man
sikadır. Kays b. Talk saduktur. Talk b. Ali radıyallahu anh ise sahabedir.
(2) حدثنا أبو أسامة عن أبي هلال قال حدثنا سوادة
عن حنظلة الهلالي عن سمرة ابن جندب قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : "
لا يمنعنكم أذان بلال من السحور ولا الصبح المستطيل ولكن الصبح المستطير في الافق
".
Semura b. Cundub radıyallahu anh’den: Rasulullah sallallahu
aleyhi ve sellem şöyle buyurdu: “Bilal’in ezanı ve dikine zuhur eden sabah
aydınlığı sizi sahurdan alıkoymasın. Ancak ufukta enlemesine yayılan sabah
aydınlığı müstesna.”
Hasendir. Ebu Usame (Hammad b. Usame) sikadır. Ebu Hilal
(er-Rasibi) saduktur. Sevade b. Hanzala el-Hilalî saduktur. Semura b. Cundub radıyallahu
anh sahabedir.
(3) حدثنا وكيع عن ابن أبي ذئب عن خالد عن ثوبان
قال قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " الفجر فجران فأما الذي كأنه ذنب السرحان
فإنه لا يحل شيئا ولا يحرمه ولكن المستطير ".
Sevban radıyallahu anh’den: Rasulullah sallallahu aleyhi ve
sellem şöyle buyurdu: “Fecir iki tanedir. Birincisi kurdun kuyruğu gibi olan
(fecri kazib)dir. İkincisi ufku kaplayarak yayılandır.”
Veki (b. el-Cerrah) sikadır. (Muhammed b. Abdirrahman) İbn
Ebi’z-Zi’b sikadır. Halid (b. Ma’dan) sikadır. Sevban radıyallahu anh
sahabedir. İbn Ebi’z-Zi’b’in Halid’den işittiğini bilmiyorum.
(4) حدثنا وكيع عن ثابت بن عمارد عن غنيم بن قيس
عن أبي موسى قال ليس الفجر الذي هكذا يعني المستطيل ولكن الفجر الذي هكذا يعني المعترض.
Ebu Musa radıyallahu anh dedi ki: “Ufukta dikine ortaya
çıkan aydınlık fecir değildir. Lakin fecir, ufukta enlemesine yayılan
aydınlıktır.”
Hasen mevkuf. Vekî sikadır. Sabit b. Umare saduktur. Ganim
b. Kays sikadır. Ebu Musa (el-Eşari) radıyallahu anh sahabedir.
(5) حدثنا عبد الصمد بن عبد الوارث عن حوشب بن عقيل
عن جعفر قال سألت القاسم أهو الساطع أم المعترض قال المعترض والساطع الصبح الكاذب.
Cafer dedi ki: “el-Kasım’a “Fecr, ufukta dikine çıkan
aydınlık mı yoksa enlemesine yayılan mı? Diye sordum. “Dikine çıkan aydınlık
yalancı fecirdir” dedi.
Abdussamed b. Abdilvaris sikadır. Havşeb b. Akil sikadır. Cafer
b. Nehar meçhuldür. El-Kasım b. Muhammed tabiidir.
(6) حدثنا يزيد بن هارون عن عمران عن أبي مجلز قال
الساطع ذلك الصبح الكاذب ولكن إذا انفضح الصب في الافق.
Ebu Miclez dedi ki: “Ufka dik görünen aydınlık yalancı
sabahtır. Lakin sabah, ufukta enlemesine açıkça aydınlanırsa o başka.”
Sahih maktu. Yezid b. Harun sikadır. İmran (b. Hudayr)
sikadır. Ebu Miclez (Lahık b. Humeyd) tabiindendir, sikadır.
(7) حدثنا أبو معاوية عن الاعمش عن مسلم قال لم
يكونوا يعدوا الفجر فجركم ولكن يعدون الفجر الذي يملا البيوت والطرق.
Muslim dedi ki: “(Öncekiler) sizin şu fecrinizi fecir
saymazlardı. Lakin evleri ve yolları dolduran aydınlığı fecir sayarlardı.”
Sahih maktu. Ebu Muaviye (Muhammed b. Hazim ed-Darir)
sikadır. El-A’meş sikadır. Muslim b. Subayh tabiindendir, sikadır.
(8) حدثنا يزيد بن هارون عن حجاج عن عدي بن ثابت
قال اختلفنا في الفجر فأتينا إبراهيم فقال الفجر فجران فأما أحدهما فالفجر الساطع فلا
يحل الصلاة ولا يحرم الطعام وأما الفجر المعترض الاحمر فإنه يحل الصلاة ويحرم الطعام
والشراب.
Adiy b. Sabit şöyle dedi: “Fecr hakkında ihtilaf ettik ve
İbrahim’e gittik. Dedi ki: “Fecr iki tanedir. Birincisi dikine olan fecirdir. Bununla
namaz vakti girmez ve sahur yemeği kesilmez. İkinci fecre gelince, enlemesine
yayılan kırmızılıktır. Bununla namaz vakti girer ve yeme içme kesilir.”
Hasen maktu. Yezid b. Harun sikadır. Haccac (b. Ertat)
saduktur. Adiy b. Sabit sikadır. İbrahim en-Nehai tabiinden, sikadır.
(9) حدثنا وكيع عن إسرائيل عن جابر عن عامر وعطاء
قالا الفجر المعترض الذي إلى جنبه حمرة.
Amir (eş-Şa’bî) ile Atâ dediler ki: “Enlemesine yayılan fecr
ile beraber kırmızılık vardır.”
Zayıf maktu. Veki sikadır. İsrail (b. Yunus) sikadır. Cabir
(b. Yezid el-Cu’fî) zayıftır. Şa’bî ve Atâ tabiindendirler.
(10) حدثنا كثير بن هشام عن جعفر بن برقان قال سألت
الزهري وميمونا فقلت أريد الصوم فارى عمود الصبح الساطع فقالا جميعا كل واشرب حتى تراه
في أفق السماء معترضا.
Cafer b. Burkan dedi ki: “ez-Zuhri ve Meymun (b. Mihran)’a
şöyle sordum: “Ben oruç tutmak istiyorum. Fakat ufukta dikine çıkan sabah aydınlığını
görüyorum” İkisi de dediler ki: “Sema ufkunda enlemesine aydınlık görünceye
kadar ye, iç.”
Hasen maktu. Kesir b. Hişam sikadır. Cafer b. Burkan
saduktur. Zuhri ve Meymun tabiinden sikadırlar.
(11) حدثنا ابن إدريس عن حصين عن الشعبي عن عدي
بن حاتم قال لما نزلت / / / / (حتى يتبين لكم الخيط الابيض من الخيط الاسود) قال عدي
يارسول الله إني أجعل تحت وسادتي عقالين عقالا أسود وعقالا أبيض فأعرف الليل من النهار
فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم : " إن وسادك لطويل عريض إنما هو سواد الليل
وبياض النهار ".
Adiy b. Hatim radıyallahu anh’den: “Sabahın beyaz ipliği,
siyah ipliğinden ayrılıncaya kadar yiyin için” (Bakara 187) ayeti nazil
olduğu zaman Adiy: “Ey Allah’ın rasulü! Ben yastığımın altına iki tane ip
koyuyorum, siyah iplik ve beyaz iplik. Bununla geceyi gündüzden ayırt ediyorum”
dedi. Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki: “Sen yastığın uzun
ve geniş olmalı. Kastedilen gecenin siyahlığı ile gündüzün beyazlığıdır.”
Sahih. (Abdullah) b. İdris sikadır. Husayn (b. Abdirrahman
es-sulemi) sikadır. Şa’bî sikadır. Adiy b. Hatim radıyallahu anh sahabedir.
Fecrin Doğup Doğmadığı Hakkında Şüpheye Düşen Kişi Hakkında
(1) حدثنا
أبو معاوية عن الاعمش عن مسلم قال جاء رجل إلى ابن عباس يسأله عن السحور فقال له رجل
من جلسائه كل حتى لا تشك فقال له ابن عباس إن هذا لا يقول شيئا كل ما شككت حتى لا تشك.
Muslim (b. Subayh) dedi ki: “Bir adam İbn Abbas radıyallahu
anhuma’ya gelerek ona sahur hakkında sordu. Yanında oturanlardan biri adama: “(Fecrin
doğduğundan) Şüphe etmeyene kadar ye” dedi. İbn Abbas radıyallahu anhuma dedi
ki: “Bunun sana yadırgayacağın bir şey demedi, (imsak oldu mu, olmadı mı diye) şüphe
ettiğinde, şüphen gidene kadar ye.”
Sahih mevkuf. Ebu Muaviye (ed-Darir) sikadır. El-A’meş
sikadır. Muslim (b. Subayh) sikadır. İbn Abbas radıyallahu anhuma sahabedir.
(2) حدثنا أبو أسامة عن عبد الله بن الوليد قال
حدثنا عون بن عبد الله قال دخل رجلا ن على أبي بكر وهو يتسحر فقال أحدهما قد طلع الفجر
وقال الآخر لم يطلع بعد قال أبو بكر كل قد اختلفا.
Avn b. Abdillah’tan: “Ebu Bekr radıyallahu anh sahur
yaparken yanına iki adam girdi ve biri fecir doğdu dedi, diğeri henüz doğmadı
dedi. Ebu Bekr radıyallahu anh dedi ki: “İkisi ihtilaf etti, yemeye devam et.”
Munkatı. Ebu Usame (Hammad b. Usame) sikadır. Abdullah b.
el-Velid (el-Muzeni) sikadır. Avn b. Abdillah tabiinden, sikadır. Ancak Ebu
Bekr radıyallahu anh’e yetişmemiştir.
(3) حدثنا وكيع عن عبد الله بن الوليد عن عون بن
عبد الله عن أبي بكر بنحوه.
Ebu Bekr radıyallahu anh’den benzeri yine munkatı isnad ile.
(4) حدثنا وكيع عن عمارة بن زاذان عن مكحول قال
رأيت ابن عمر أخذ دلوا من زمزم فقال للرجلين أطلع الفجر فقال أحدهما لا وقال الآخر
نعم قال فشرب.
Mekhul dedi ki: “İbn Ömer radıyallahu anhuma’yı zemzemden
bir kova alırken gördüm. Sonra iki adama: “Fecir doğdu mu?” dedi. Adamlardan biri:
“Hayır” diğeri ise: “Evet” dedi. Bunun üzerine İbn Ömer radıyallahu anhuma
içmeye devam etti.”
Hasen mevkuf. Veki sikadır. Umare b. Zadan saduktur. Mekhul
(el-Ezdî) saduktur. İbn Ömer radıyallahu anhuma sahabedir.
(5) حدثنا
وكيع عن سفيان عن علي بن الاقمر عن إبراهيم قال كل حتى تراه معترضا.
İbrahim (en-Nehai) dedi ki: “Ufukta enlemesine aydınlığı
görünceye kadar yemeye devam et.”
Sahih maktu. Veki sikadır. Sufyan (es-Sevri) sikadır. Ali b.
el-Akmer sikadır. İbrahim en-Nehai tabiindendir, sikadır.
(6) حدثنا الثقفي عن خالد عن عكرمة قال كل حتى تراه
مثل شق الطيلسان.
İkrime dedi ki: “Şalın yarığı gibi (fecri) açıkça görünceye
kadar ye”
Sahih maktu. (Abdulvehhab) es-Sekafi sikadır. Vefat etmeden
3 sene önce hafızası değişmiştir. Halid (b. Mihran el-Hazza) sikadır. İkrime (el-Kuraşi
el-Haşimi) tabiindendir. İbn Abbas radıyallahu anhuma’nın azatlısıdır. Sikadır.
(7) حدثنا وكيع عن طلحة عن عطاء عن ابن عباس قال
لغلامين له وهو في دار أم هاني في شهر رمضان وهو يتسحر فقال أحدهما قد طلع الفجر وقال
الآخر لم يطلع قال أسقياني.
İbn Abbas radıyallahu anhuma Ummu Hani’nin evinde ramazan
ayında sahur yapıyordu. İki kölesinden biri “Fecir doğdu” dedi. Diğeri: “Henüz
doğmadı” dedi. İbn Abbas radıyallahu anhuma: “Bana su verin” dedi.
Zayıf mevkuf. Veki sikadır. Talha (b. Amr el-Mekkî) metruktür.
Ata (b. Ebi Rabah) sikadır. İbn Abbas radıyallahu anhuma sahabedir.
(8) حدثنا وكيع عن إسرائيل عن جابر عن أبي خيثمة
قال كل حتى يتبين لك الفجر.
Ebu Hayseme dedi ki: “Fecir sana açıkça belli olana kadar
ye.”
Zayıf maktu. Vaki sikadır. İsrail (b. Yunus) sikadır. Cabir (b.
Yezid el-Cufi) zayıftır. (Hayseme b.) Ebi Hayseme tabiindendir, zayıftır.
(Diğer nüshada Ebu Hayseme yerine Ebu Cafer el-Bakır geçmektedir. Her halukarda
Cabir el-Cufi sebebiyle isnad zayıftır.)
(9) حدثنا أبو داود الطيالسي عن يزيد بن زيد قال
سمعت الحسن وقال له رجل أتسحر وأمتري في الصبح فقال كل ما امتريت إنه والله بالصبح
خفاء.
Hasen el-Basri’ye birisi: “Sahur yapıyorum fakat sabah
vaktinin girip girmediğinde tereddüt ediyorum” deyince şöyle dedi: “Tereddüt
etmeden ye. Vallahi sabahta gizlilik yoktur”
Sahih maktu. Ebu Davud et-Tayalisi sikadır. Yezid b. İbrahim
et-Tusteri sikadır. Hasen el-Basri tabiidir, sikadır.
(10) حدثنا وكيع عن الفضل بن دلهم عن الحسن قال
قال عمر إذا شك الرجلان في الفجر فليأكلا حتى يستيقنا.
Ömer radıyallahu anh dedi ki: “İki kişi fecrin doğuşu
hakkında ihtilaf ederlerse, kesin olarak anlayıncaya kadar yesinler.”
Zayıf mevkuf. Veki sikadır. El-Fadl b. Delhem zayıftır. El-Hasen
el-Basri sikadır. Ömer radıyallahu anh sahabedir. Hasen, Ömer radıyallahu anh’e
yetişmemiştir.
(11) حدثنا ابن فضيل عن الاعمش عن مسلم بن صبيح
قال جاء رجل إلى ابن عباس فقال له متى أدع السحور فقال رجل جالس عنده
كل حتى إذا شككت فدعه فقال (ابن عباس) كل ما شككت حتى لا تشك.
Muslim (b. Subayh) dedi ki: “Bir adam İbn Abbas radıyallahu
anhuma’ya gelerek: “Sahuru ne zaman bırakayım” diye sordu. Yanında oturanlardan
biri adama: “(Fecrin doğuşundan) şüphe edinceye kadar ye, şüphe ettiğinde bırak”
dedi. İbn Abbas radıyallahu anhuma onu çağırıp dedi ki: “Şüphe ettiğinde,
şüphen gidene kadar ye.”
Sahih mevkuf. (Muhammed) b. Fudayl (b. Gazvan) saduk, sikadır.
El-A’meş sikadır. Muslim (b. Subayh) sikadır. İbn Abbas radıyallahu anhuma
sahabedir.
(12) حدثنا أبو بكر حدثنا ابن علية عن ابن عون قال
قال محمد وضعت الاناء على بدي فجعلت أنظر هل طلع الفجر.
Muhammed (b. Sîrîn) dedi ki: “(Sahurda) yemek kabını önüme
koydum ve fecir doğdu mu diye bakmaya başladım.”
Sahih maktu. (İsmail) b. Uleyye sikadır. İbn Avn sikadır.
Muhammed (b. Sirin) sikadır.
