Güneşin Battığını Gözlemek İçin Yüksek Yere Çıkmak Gerekir mi?

İbn Huzeyme Sahih’inde (2061) ve ondan naklen İbn Hibban (8/278), Muhammed b. Ebi Safvan – Abdurrahman b. Mehdi – Sufyan – Ebu Hazım - Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla rivayet ediyorlar; Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki;

لَا تَزَالُ أُمَّتِي عَلَى سُنَّتِي مَا لَمْ تَنْتَظِرْ بِفِطْرِهَا النُّجُومَ قَالَ وَكَانَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا كَانَ صَائِمًا أَمَرَ رَجُلًا فَأَوْفَى عَلَى شَيْءٍ فَإِذَا قَالَ غَابَتِ الشَّمْسُ أَفْطَرَ

“Ümmetim iftar için yıldızları beklemedikçe sünnetim üzere devam ederler.” Nebî sallallahu aleyhi ve sellem oruçlu olduğu zaman bir adama bir şeyin üzerine çıkmasını söyler, güneşin battığını söylediği zaman iftar ederdi.”

İbn Huzeyme bu rivayetin ardından şöyle demiştir; “İbn Ebi Safvan bize böyle rivayet etmiştir. Korkarım ki son cümle Sehl b. Sad radıyallahu anh’den değildir. Belki bu söz es-Sevri veya Ebu Hazım’a ait olup hadise idrac edilmiştir.”

Hâkim de (1/599) bunu Muhammed b. Ebi Safvan es-Sekafi – Abdurrahman b. Mehdi – Sufyan – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla rivayet etmiştir. Onun lafzı şu şekildedir;

لا تزال أمتي على سنتي ما لم تنتظر بفطرها النجوم وكان النبي صلى الله عليه وسلم إذا كان صائما أمر رجلا فأوفى على نشز فإذا قال قد غابت الشمس أفطر

“Ümmetim iftar etmek için yıldızları beklemedikleri sürece sünnetim üzere devam ederler.” Nebî sallallahu aleyhi ve sellem oruçlu olduğu zaman bir adama yüksek bir yere çıkmasını söyler, güneşin battığını söylediğinde iftar ederdi.”

Hakim dedi ki; “Bu hadis şeyhaynın şartı üzeredir, o ikisi (Buhârî ve Muslim) bu siyak ile rivayet etmediler. Bu isnad ile es-Sevri ancak; “İnsanlar iftarda acele ettikleri sürece hayırda olurlar” lafzıyla rivayet etti.”

Hakim’in “Şeyhayn’ın şartı üzere sahih” demesi hatadır. Muhammed b. Ebi Safvan sika olsa da Buhârî ve Muslim ondan rivayette bulunmamışlardır.”

İbn Huzeyme’nin idrac şüphesi yerinde gözüküyor. Çünkü

1- Muhammed b. Hasen eş-Şeybani Muvatta’da (2/184) İmam Malik – Ebu Hazım b. Dinar – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki:

لَا يَزَالُ النَّاسُ بِخَيْرٍ مَا عَجَّلُوا الْفِطْرَ

“İnsanlar iftarda acele ettikleri sürece hayırda olurlar” lafzıyla rivayet etti. Ziyade açıklamayı zikretmedi.

2- Buhârî Sahih’te (1957) Abdullah b. Yusuf – Malik – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla aynısını rivayet etti, ziyade açıklamayı zikretmedi.

3- Muslim Sahih’te (1098) Yahya b. Yahya – Abdulaziz b. Ebi Hazım – babası – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla aynısını rivayet etti, ziyade açıklamayı zikretmedi.

4- Muslim Sahih’te (1098) Kuteybe b. Said – Yakub – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla

5- yine Muslim (1098)  Zuheyr b. Harb – Abdurrahman b. Mehdi – Sufyan – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla aynısını rivayet etti, ziyade açıklamayı zikretmedi.

6- Ahmed b. Hanbel (Musned 5/336); Abdurrahman b. Mehdi ve İshak b. Yusuf el-Ezrak – Sufyan (es-Sevrî) – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d yoluyla aynı lafızla rivayet etti, ziyade açıklamayı zikretmedi.

7- İbn Huzeyme (2059) Yakub b. İbrahim ed-Devraki – İbn Ebi Hazım – babası – Sehlh b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla ziyade açıklama olmadan rivayet etti

8- İbn Huzeyme (2059) ve Tirmizî (699); Muhammed b. Beşşar – Abdurrahman (b. Mehdi) – Sufyan – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla ziyade açıklama olmadan rivayet etti

9- İbn Huzeyme (2059) Cafer b. Muhammed – Veki – Sufyan – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla ziyade açıklama olmadan rivayet etti.

10- İbn Hibban (8/273) Muhammed b. Said b. Sinan et-Tai – Ahmed b. Ebi Bekr – Malik – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla, ziyade açıklama olmadan rivayet etti.

11- İbn Hibban (8/275) Muhammed b. el-Hasen b. el-Halil – Hişam b. Ammar – Ebu Hazım – Sehl b. Sa’d radıyallahu anh yoluyla ziyade açıklama olmadan rivayet etti

Bu şekilde listeyi uzatmak ve onlarca tarik zikretmek mümkündür. Bu kadarını yeterli görüp sözü uzatmamak için burada kesiyorum.

Neticede “Nebî sallallahu aleyhi ve sellem oruçlu olduğu zaman bir adama bir şeyin üzerine çıkmasını söylerdi,,,” şeklindeki cümle Sehl b. Sa’d radıyallahu anh’ın sözü olmayıp O’nun sözüne idrac edilmiştir.

Sehl radıyallahu anh’den rivayette bu ziyadeyi sadece Muhammed b. Ebi Safvan es-Sekafi zikretmiştir. Bu idrac edilen açıklama ancak metruk bir ravi olan Muhammed b. Ömer el-Vakidi yoluyla gelen rivayette geçmektedir;

Heysemi Mecmau’z-Zevaid’de (3/155) Taberânî’nin Mu'cemu'l-Kebîr’de Ebu’d-Derda radıyallahu anh’den şu lafızla rivayet ettiğini zikretti;

كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم إِذَا كَانَ صَائِمًا أَمَرَ رَجُلًا ‌يَقُومُ ‌عَلَى ‌نَشَزٍ ‌مِنَ ‌الْأَرْضِ فَإِذَا قَالَ قَدْ وَجَبَتِ الشَّمْسُ أَفْطِرْ

“Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem oruçlu olduğu zaman bir adama yüksek bir yerde durmasını söyler, bu adam güneşin battığını söylediği zaman iftar ederdi.”

Heysemi dedi ki; “İsnadında el-Vakidi vardır, o zayıftır.”

Bu rivayet Taberani’nin Mu’cemu’l-Kebir kitabının günümüze ulaşmayan kısımlarında yer almış bir rivayettir. Hafız İbn Kesir Camiu’l-Mesanid kitabında (11872-73) Taberani’nin isnadını şu şekilde zikreder; “el-Vakidi – Ebu Bekr b. Ebi Şeybe – Abdullah b. Muslim – Cubeyr b. Nufeyr – Ebu’d-Derda radıyallahu anh’den, Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem buyurdu ki;

لا تزال أمتى على سنتى ما تنظروا بفطرهم طلوع النجم أن رسول الله صلى الله عليه وسلم كان ‌إذا ‌كان ‌صائمًا ‌أمر ‌رجلاً فقام على نشر من الأرض فإذا قال قد رحب السماء أفطر

“Ümmetim iftar etmek için yıldızın doğuşunu beklemediği sürece sünnetim üzere olmaya devam eder.” Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem oruçlu olduğu zaman bir adama yüksek bir yere durmasını söyler, bu adam “Güneş kayboldu” dediği zaman iftar ederdi.”

Bu rivayet gösteriyor ki, aslında Muhammed b. Ebi Safvan, el-Vakidi’den aldığı rivayetin metnini Sehl b. Sa’d radıyallahu anh’den gelen rivayetin metnine derc etmiştir. Zira hadisin merfu kısmındaki lafızda da sika imamların Sehl b. Sa’d radıyallahu anh’den rivayetleri; “İnsanlar iftarda acele ettikleri sürece hayırda olurlar” şeklinde iken, İbn Ebi Safvan ise; “Ümmetim iftar etmek için yıldızın doğuşunu beklemediği sürece sünnetim üzere olmaya devam eder” şeklinde rivayet etmiştir. Bu lafız ise Vakidi’nin Ebu’d-Derda radıyallahu anh’den rivayet ettiği hadisin lafzıdır. Dolayısıyla devamında gelen açıklama da Vakidi’nin rivayetinde gelen açıklamadır.

İbn Kesirin naklinde “kad rahabe’s-sema/sema genişledi” lafzı, muhtemelen istinsah hatasıdır. Doğrusu Heysemi’nin naklettiği gibi “Kad vecebetu’ş-şems/güneş kayboldu” şeklinde olan lafızdır.

Sonuç olarak, güneşin battığından emin olmak için yüksek bir yere çıkmak gerekmez, bu konudaki rivayetin aslı, metruk bir ravi olan el-Vakidi'nin Ebud-Derda radıyallahu anh'den münker rivayetidir ve bu rivayet Sehl b. Sa'd hadisine idraç edilmiştir. 

 Nitekim Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem ve ashabından akşam namazının vakti yahut iftar için güneşin battığından emin olmak üzere bu tür bir zorlama yapmadıkları sabit olmuştur.

Bir kimse ufku göremediği için yüksek bir yere çıkmak isterse buna da örnek vardır. İbn Abbas radıyallahu anhuma görme duyusunu kaybetmişti ve kölesi Ebu Cemre'yi evinin damına çıkarır, güneşi gözlettirir, onun haberine göre hareket ederdi.