Kasten Oruç Tutmamanın Kaza ve Keffaretine Dair Tahkik
Ebu Muaz el-Çubukâbâdî
Bismillah.
Hafız İbn Hacer’in
el-Metalibu’l-Aliye adlı derlemesinde geçen şu iki hadis hakkında soruldu:
1. Hadis: Said b. el-Museyyeb’in Orucun Kazasına Dair Mürseli
El-Metalibu’l-Aliye, No:
953- Musedded (b. Muserhed); Yahya (b. Said el-Kattan) – (Muhammed) b. Aclan –
el-Muttalib (b. Abdillah b. Hanteb) - Saîd
b. el-Müseyyeb isnadıyla rivayet
ediyor:
أن رجلا أتى رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال : « إني أفطرت
يوما في رمضان . قال : » تصدق لما صنعت ، وصم يوما مكانه
، واستغفر الله عز وجل
“Bir zat, Nebî
(sallallahu aleyhi ve sellem)’e gelerek: “Ben, Ramazan'dan bir gün oruç bozdum”
dedi. Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem de: “Bu yaptığından dolayı sadaka
ver. Sonra onun yerine bir gün oruç tut ve Aziz ve Celil olan Allah'tan bağışlanma
dile” buyurmuştur.
Cevap: Bunu İbn Ebi
Şeybe (2/515) de rivayet etmiştir. İbnu’l-Museyyeb’e kadar ulaşan isnad
hasendir, ancak rivayet mürseldir. Her ne kadar bir kısım ulema Said b.
el-Museyyeb’in mürsellerini en kuvvetli mürsellerden görmüş olsalar da, mürsel
hadise teknik olarak sahih denmesi mümkün değildir. Dolayısıyla bu rivayet, tek
başına hüccet getirmeye elverişli değildir. Şayet hüccet olabilseydi, ramazan
ayından bir günü cima dışında bir sebeple bozan kimsenin bunu birebir kaza
edebileceğine delil olurdu.
*Uyarı: Metalibu’l-Aliyye
tercümesinde: “Ramazandan bir gün yedim” şeklinde çevrilmiştir. Doğru tercümesi
“bir gün oruç bozdum” şeklinde olmalıdır. Zira arapça metinde geçen “iftar”
ibaresi hem yeme içme hem de cima ile orucun bozulmasını kapsayan bir ifadedir.
2. Hadis: İbn Ömer Radıyallahu anhuma’nın Keffarete Dair Rivayeti
El-Metalibu’l-Aliyye no: 954: Ebu Ya’la (10/90 no: 5725); Sehl b. Zencele er-Razî – Es-Sabbah b. Muharib
– Harun b. Antera – Habib b. Ebi Sabit - İbn Ömer radıyallahu anhuma isnadıyla
rivayet ediyor:
جاء رجل إلى النبي صلى الله عليه وسلم فقال * إني أفطرت يوما
في رمضان قال من عذر ولا سفر قال نعم قال بئس ما صنعت قال أجل فما تأمرني قال أعتق
رقبة قال والذي بعثك بالحق ما ملكت رقبة قط قال فصم شهرين متتابعين قال فلا أستطيع
ذلك قال فأطعم ستين مسكينا قال والذي بعثك بالحق ما أشبع أهلي قال فأتي النبي صلى الله
عليه وسلم بمكتل فيه تمر فقال تصدق بهذا على ستين مسكينا قال إلى من أدفعه قال إلى
أفقر من تعلم قال والذي بعثك بالحق ما بين قتريها أهل بيت أحوج منا قال فتصدق به على
عيالك
“Bir adam Nebî
sallallahu aleyhi ve sellem’e gelerek: “Ramazan'dan bir gün oruç bozdum” dedi. Rasulullah
sallallahu aleyhi ve sellem: “Mazeretsiz veya yolculuk haricinde mi?” diye
sordu. Adam: “Evet” deyince, “Ne kötü yapmışsın” buyurdu. Adam: “Peki bana ne
yapmamı emredersiniz?” diye sordu. Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem: “Bir
köle azat et” buyurdu. Adam: “Seni hak ile gönderene yemin ederim ki, ben hiç
bir zaman bir köleye sahip olmadım” dedi. “Öyleyse iki ay peş peşe oruç tut”
buyurdu. “Seni hak ile gönderene yemin ederim ki, buna güç yetiremem” dedi. “Öyleyse
altmış yoksulu doyur” buyurdu. “Seni hak ile gönderene yemin ederim ki, ben kendi
ailemi bile doyuramıyorum” dedi. Derken Nebî sallallahu aleyhi ve sellem’e içi hurma
dolu bir küfe getirildi. “Al bunu altmış yoksula tasadduk et” buyurdu. Adam: “Kime
vereyim?” diye sordu. “Bildiğin en fakir kimselere” buyurunca “Seni hak ile
gönderene yemin ederim ki, Medine'nin iki taşlığı arasında bizden daha muhtaç
aile yoktur” dedi. Bunun üzerine Rasulullah sallallahu aleyhi ve sellem: “Öyleyse
onu kendi aile tasadduk et” buyurdu.”
Cevap: Hadisin isnadında gelince; aynısını Taberani
el-Evsat’ta (8/132) Ziyau’l-Makdisi el-Muhtare’de (13/157) aynı tarikten
rivayet etmiştir. Heysemi’nin dediği gibi ravileri güvenilir görünmektedir.
Lakin Harun b. Antera bunu Habib b. Ebi Sabit’ten an’ane ile rivayet etmiştir
ve Harun’un Habib ile karşılaştığı veya işittiğine dair bir bilgiye ulaşamadım. İsnadı
munkatı olabilir.
Hadisin isnadı ile
ilgili diğer bir illet ravinin hatasıdır:
Darekutni el-İlel’de (12/430)
“Harun b. Antera bunu Habib b. Ebi Sabit – İbn Ömer yoluyla rivayet ederek
isnadda vehmetmiştir. Doğrusu: Habib b. Ebi Sabit – Talk b. Habib – Said b.
el-Museyyeb isnadıyla mürsel olarak rivayetidir. Mihran b. Ebi
Amr ise; es-Sevri - Habib b. Ebi Sabit – Said b. el-Museyyeb – Ebu Hureyre
tariki ile rivayet etmiştir. Sahih olan mürsel olmasıdır” demiştir. Mihran b. Ebi Amr zayıftır.
İbn Ebi Hatim de
el-İlel’de (3/5) babasından ve Ebu Zur’a’dan şöyle dediklerini nakletmiştir: “Bunda
hata vardır, Habib bunu ancak Talk – Said b. el-Museyyeb yoluyla mürsel olarak
rivayet etmiştir. Hatanın kimden kaynaklandığını bilmiyorum”
Bu rivayetin, zikredilen
illetlerden selamete kavuşabileceğini farzedersek, metinle ilgili sorunlara
geçebiliriz:
Burada da el-Metalibu’l-Aliyye
tercümesindeki, ilk hadiste zikrettiğim aynı hataya dikkat çekmek gerekir. Zira
bu hadiste de “bir gün oruç bozdum” diye tercüme edilmesi gereken “eftartu
yevmen” ibaresi; “bir gün oruç yedim” diye tercüme edilmiş ve hadisin sanki
orucun; bir şey yeme suretiyle bozulması üzerine varid olduğu şeklinde
anlaşılmasına sebep olunmuştur.
Hadis, Nebî sallallahu
aleyhi ve sellem’in hayatında meydana gelen malum bir kıssanın rivayetinden
ibarettir ve mahfuz rivayetlerde kıssa sahibinin orucunu, cima ile bozduğu tasrih
edilmiştir:
Buhari (1936)
ve Muslim (1111) Ebû Hureyre radıyallahu anh’den rivayet ediyorlar:
“Bir adam
Rasûlüllâh r’e gelerek: ‘Helâk oldum ya Rasulallâh!’ dedi. Rasûlüllâh r: ‘Seni helak eden nedir?’ diye sorunca,
adam: ‘Ramazan’da aileme yanaştım’ diye cevap verdi. Bunun üzerine Nebî r: ‘Azad edilecek kölen var mı?’ diye
sordu. Adam: ‘Hayır’ dedi. Nebî r: ‘Aralıksız iki ay oruç tutabilir misin?’ diye sordu. Adam: ‘Hayır’
dedi. Nebî r: ‘Altmış tane fakiri
doyurabilir misin?’ diye sordu. Adam: ‘Hayır’ dedi. Bunun üzerine Nebî r adama: ‘Otur’ dedi. O da oturdu. Bu arada Nebî
r’e bir kök hurma getirildi. Nebî r adama: ‘Şunları sadaka ver’ buyurdu. Adam: ‘Şu
iki siyah taşlık arasında bizden daha fakir olan kimse yoktur’ deyince, Nebî r ön dişleri
görünecek derecede güldü. Sonra Nebî r: ‘Şunu alıp çoluk çocuğunu doyur’ buyurdu.”
Ebu Davud’un
(2393) rivayetinde şu ziyade vardır: “Bir gün oruç tut ve Allah'tan
bağışlanma dile!” el-Elbânî rahimehullah sahih demiştir.
Ebu Hureyre’den gelen rivayetin bazı tariklerinde
kıssa sahibinin orucunu ne şekilde bozduğu tasrih edilmeksizin zikredilmiştir.
Bkz.: Beyhaki (4/225).
İbn Huzeyme (1943) ve İbn Hibban’ın (8/293)
rivayetlerinde ise kıssa sahibinin orucunu cima ile bozduğu rivayetin sonunda
ravi tarafından açıklanmıştır.
Zehebî et-Tenkih’te (no:342); Ebu Ma’şer –
Muhammed b. Ka’b – Ebu Hureyre radıyallahu anh yoluyla:
أنَّ رجُلاً أكل في رمضانَ
، فأمرهُ النبيُّ [صلى الله عليه وسلم] أن يعتقَ رقبةً ، أو يصومَ شهرينِ ، أو يطعمَ
ستين مسكيناً
“Bir adam Ramazandan bir gün yemişti, Nebî
sallallahu aleyhi ve sellem ona bir köle azat etmesini veya iki ay oruç
tutmasını ya da altmış yoksulu doyurmasını emretti” lafzıyla rivayet edildiğini
söylemiş ve ardından: “Ebu Ma’şer bir şey değildir” diyerek bu rivayetin münker
olduğuna dikkat çekmiştir.
Bu kıssa Buhari ve Muslim’in Aişe radıyallahu anha’dan (no:1112)
rivayeti ile de gelmiştir ve Muslim’in metninde bedevinin orucunu cima ile bozduğu
tasrih edilirken, Ebu Ya’la’nın (8/125, 237) rivayetinde ise gelen adamın
orucunu ne suretle bozduğu tasrih edilmeksizin “ramazandan bir gün bozduğu”
lafzıyla gelmiştir. Yine Sa’d b. Ebi Vakkas radıyallahu anh’den gelen rivayetin
durumu da bu şekildedir.
Dolayısıyla bütün bu rivayetler tek bir kıssa hakkındadır ve
bu kıssaya dair rivayetlerin bazısında bedevinin orucunu ne şekilde bozduğunun
tasrih edilmemesi, bunun cima ile bozulduğunu tasrih eden sika hafızların mahfuz
rivayetlerine karşı hüccet olamaz.
Meseleyle İlgili Şüphe Oluşturabilecek Diğer Rivayetler:
1- Beyhaki (4/229); … Yahya el-Himmânî – Huşeym – Leys b.
Ebi Suleym – Mucahid – Ebu Hureyre radıyallahu anh isnadıyla rivayet ediyor:
أن
النبي صلى الله عليه وسلم أمر الذي أفطر في رمضان يوما من رمضان بكفارة الظهار
“Nebî sallallahu aleyhi ve sellem Ramazanda bir gün oruç
bozan kişiye zıhar keffareti emretti.”
Zıhar keffareti iki ay peşpeşe oruç tutmaktır. İsnadında
bulunan Yahya el-Himmânî hakkında İmam Ahmed: yalancı demiştir. Leys zayıftır.
2- Nesaî, Sunenu’l-Kubra’da (5/350 no: 9118); Muhammed b.
Abdila’lâ – el-Mu’temir – Fudayl – Ebu Hureyz – Eyfe’ yoluyla rivayet ediyor:
أن
أيفع حدثه * أنه سأل سعيد بن جبير عمن أفطر في رمضان قال كان بن عباس يقول من أفطر
في رمضان فعليه عتق رقبة أو صوم شهر أو إطعام ثلاثين مسكينا قلت ومن وقع على امرأته
وهي حائض أو سمع أذان الجمعة ولم يجمع ليس له عذر قال كذلك عتق رقبة
“Eyfe’, Said b. Cubeyr’e ramazanda oruç bozan kimse hakkında
sorunca şöyle dedi: “İbn Abbas radıyallahu anhuma şöyle derdi: “Kim ramazanda
oruç bozarsa onun bir köle azat etmesi veya bir ay oruç tutması veya otuz
yolsul doyurması gerekir.” Ben dedim ki: “Peki hayızlı eşine yanaşan veya Cuma ezanını
işittiği halde özürsüz olarak cumaya gelmeyen ne yapar?” Dedi ki: “O da aynı
şekilde bir köle azad eder.”
Bunun isnadında Eyfe’ ve Ebu Hureyz zayıftırlar.
Ramazanda Kasten Yeme ve İçmeyle Oruç Bozmanın Kazası ve Keffareti Yoktur
Abdurrazzak (4/198) İbn Ebi Şeybe (2/516) Taberani (9/314) ve
Beyhaki (4/229); Abdullah b. Mes’ud radıyallahu anh’den rivayet ediyor:
مَنْ أَفْطَرَ يَوْمًا مِنْ رَمَضَانَ مِنْ
غَيْرِ عِلَّةٍ لَمْ يُجْزِهِ صِيَامُ الدَّهْرِ حَتَّى يَلْقَى اللهَ عَزَّ وَجَلَّ،
فَإِنْ شَاءَ غَفَرَ لَهُ، وَإِنْ شَاءَ عَذَّبَهُ
“Kim herhangi bir illet olmaksızın ramazandan bir gün oruç
tutmazsa/bozarsa Allah Azze ve Celle ile karşılaşacağı güne kadar bütün ömrünü
oruçlu geçirse de bunu karşılamaz. Allah onu dilerse bağışlar, dilerse azab
eder.”
Mevkuf olarak sahihtir. Bunun şahidi olan diğer rivayette:
مَنْ أَفْطَرَ يَوْمًا مَنْ رَمَضَانَ مُتَعَمِّدًا
مِنْ غَيْرِ عِلَّةٍ ثُمَّ قَضَى طُولَ الدَّهْرِ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ
“Kim kasten, bir illet bulunmaksızın ramazandan bir gün oruç
tutmaz/bozar da sonra ömrü boyunca kaza ederse bu ondan kabul edilmez” şeklinde
gelmiştir. Beyhaki (4/229) rivayet etmişlerdir. İbn Ebi Şeybe (2/516) aynısını
Ali radıyallahu anh’den rivayet etmiştir.
Buhari bunun aynısını Sahih’inde Ebu Hureyre radıyallahu anh’den
merfuan, muallak olarak temriz sigasıyla zikretmiştir. İbn Hacer, Tagliku’t-Talik’te
isnadını İbn Huzeyme’nin Sahih’inden naklederek (no: 1987) zikretmiştir. Yine
Ahmed (2/386, 442, 470) Ebu Davud (2396) İbn Mace (1672) Tirmizi (723) ve
başkaları aynı yoldan rivayet etmişlerdir. Ancak isnadında İbnu’l-Mutavvis ve
babası meçhuldur.
Yine İbn Hacer Taglik’te ve İbn Hazm el-Muhalla’da Ebu
Hureyre radıyallahu anh’den aynısını mevkuf olarak sahih isnadla
zikretmişlerdir.
Bu konuda sahabeden gelen daha başka rivayetler de vardır ki
isnadları söz götüren rivayetler olduğundan burada zikretmeyeceğim.
Hulasa:
Ramazan ayında özürsüz olarak oruç tutmamak veya mazeretsiz
olarak ramazan orucunu yeme veya içmeyle bozmak imana ve islama aykırı olan
büyük bir cürümdür. Bunun ne kazası ne de keffaretine dair bir nas gelmemiştir.
Sahabe, sonrakilerin yaptıkları gibi; orucu yiyerek bozanı, cima ile bozana kıyaslamamışlardır.
Vaktinde eda edilmeyen bir ibadetin kazası ancak bu konuda emredici bir nas ile
meşru olur. Bununla ilgili bir nas bulunmadığından böyle bozulan bir orucu kaza
etmek de meşru değildir. Kaza edilebileceğine dair görüşler tabiin’den
bazılarından maktu olarak nakledilmiştir. Bunlar ise hüccet değildir.
Allah en iyi bilendir. Hamd ve minnet Allah’adır.
