Ebû Dâvûd’un (no 520) rivayetinde
Ebu Cuhayfe radıyallahu anh şöyle demiştir:
رأيتُ بلالاً
خرجَ إلى الأبطَحِ، فأذَّنَ، فلمَّا بلغ: "حيَّ على الصَّلاة، حيَّ على
الفلاح" لَوَى عُنُقَه يميناً وشمالاً، ولم يَستَدِر
“Bilal’in Ebtah’a
çıkıp ezan okuduğunu gördüm. “Hayye ale’s-salat ve hayye ale’l-felah dediği
zaman boynunu sağa sola çevirdi fakat dönmedi”
Ebû Dâvûd bunu iki
isnad ile rivayet etmiştir. Birinci isnad sahihtir. İkinci isnadda Kays b.
er-Rebi hafızası bakımından eleştirilmiştir. “Dönmezdi” sözünün sabit olduğu
hususunda ihtilaf vardır.
İbn Mace’nin Sünen’inde
(no:711) Haccac b. Ertat’ın Avn b. Cuhayfe’den rivayetinde “Ezan okurken
dönerdi” şeklindedir. Haccac mudellis olup bunu tedlis sigası olan an’ane ile
rivayet etmiştir.
Ahmed (4/308) ve Tirmizî’nin
(no:195) Sufyan es-Sevri yoluyla yaptıkları rivayette: “Bilalin ezan okurken
döndüğünü gördüm” şeklinde geçer. Tirmizî
bunun sahih olduğunu söylemiş, Beyhaki ise Sunen’de (1/396) ve İbn Hacer Fethu’l-Bari’de
bunu illetli bulmuştur.
İbn Hacer Fethu’l-Bari’de
(2/115) dedi ki: “Sufyan’ın Avn’dan rivayetindeki bu kelime müdreçtir.” Sonra
Sufyan’ın bu lafzı Haccac’dan aldığını, Haccac’ın ise Avn’dan işitmediğini
açıklamıştır. Nitekim Sufyan’dan rivayette bulunan bir cemaat bunu şu lafızla
rivayet etmişlerdir: “Ben onun ağzını şu yana ve şu yana çevirirken takip
ettim.”
İbn Hacer’in bu
söylediğini Taberânî’nin (22/261) Yahya b. Adem – Avn – babası yoluyla yaptığı
şu rivayet netleştirmektedir:
رأيت بلالاً
فأذن، فأتبع فاه هاهنا وهاهنا، والتفت يميناَ وشمالاَ، قال سفيان: كان حجاج- يعني
ابن أرطاة- يذكر لنا عن عون أنه قال: فاستدار في أذانه، فلما لقينا عوناً لم يذكر
فيه الاستدارة
“Bilal’i ezan okurken
gördüm. Ağzını şuraya ve buraya çevirirken izledim. Sağa sola yöneldi.” Sufyan
dedi ki: Haccac (b. Ertat) bize bunu Avn’dan rivayet ederek “Ezanında dönerdi”
diye zikretti. Avn ile karşılaştığım zaman “Bilal’in ezanda döndüğünü” zikretmedi.”
Nitekim Ahmed’in (no:18762) Veki – Sufyan yoluyla
getirdiği rivayetinde – ki bu hadis Muslim’de (no:503) ve Buhârî (no:634) yer
alan rivayettir – şöyle gelmiştir: “Bilalin ağzını takip ettim, şöyle ve şöyle
yaptı, yani sağa ve sola (döndü)”
İbn Hacer sonra dedi
ki: “Bu rivayetlerin arasını şöyle birleştirmek mümkündür: Bilal radıyallahu
anh’ın ezan okurken döndüğünü söyleyen rivayetler başıyla döndüğünü ifade eder.
Dönmediğini söyleyen rivayetler ise bedeniyle dönmediğini kastetmektedir.”
İbn Hacer’in bu açıklaması inşallah isabetlidir. Nitekim İbn
Huzeyme’nin (no:387) Sufyan – Avn – Ebu Cuhayfe radıyallahu anh yoluyla
rivayetinde lafız şöyledir:
«رَأَيْتُ بِلَالًا
يُؤَذِّنُ فَيَتْبَعُ بِفِيهِ»، وَوَصَفَ سُفْيَانُ: يَمِيلُ بِرَأْسِهِ يَمِينًا
وَشِمَالًا
“Bilali ezan okurken gördüm ve ağzını takip ettim.” Sufyan
başıyla sağa ve sola meylederek gösterdi.
Hadisin aslını ayrıca;
Nesâî Sunenu'l-Kubrâ (135, 850, 1619, 4189, 9741); Avn b. Ebi Cuhayfe – babası yoluyla
rivayet etmiştir. Tirmizî ve İbn Mace’nin rivayetlerinde: “Bilal (radıyallahu
anh) iki parmağını iki kulağına koydu” ziyadesi de vardır. Bu ayrıca Ahmed (4/308)
ve İbn Hibbân (no:2382) tarafından da rivayet edilmiştir.
