Hatib Tarih’inde (15/516) dedi ki: “el-Nehaî dedi ki: bize Ebu Bekr el-Merruzi tahdis etti, dedi ki:
سمعت أبا عبد الله أحمد بن حنبل يقول لم يصح عندنا أن أبا
حنيفة كان يقول القرآن مخلوق
“Ebu Abdillah Ahmed b. Hanbel’i şöyle derken işittim: “Katımızda
Ebu Hanife’nin Kur’an’ın mahluk olduğunu söylediği sahih değildir.”
Bu rivayet münker bir rivayettir.
1- Hatib bunu aradaki vasıtayı zikretmeden doğrudan en-Nehaî’den
nakletmiştir. Bu rivayetin isnadı kopuktur.
2- en-Nehaî; Ali b. Muhammed b. el-Hasen en-Nehaî’dir. İbn
Kâs diye meşhurdur. Hatib onun sika olduğunu söylemiştr. Ancak o Hadis ehline
buğzeden bir Hanefî’dir ve bu konuda güvenilir değildir! Hadis ehline buğzunu
gösteren husus Zehebi’nin Tarihu’l-İslam’da (7/498) şu sözleridir: “Onun Şafii’ye
hakaret ettiği bir kitabı vardır. Nasr el-Makdisi ona reddiye vermiştir.”
3- İbn Kâs en-Nehaî İmam Ahmed’den bu sözü rivayette tek
kalmıştır. Halbuki Hanbelî’lerin kitapları İmam Ahmed’den Ebu Hanife’nin Kur’an’ın
mahluk olduğunu söylediğini naklettiğine dair rivayetlerle doludur.
4- Bu söz, İmam Ahmed’den sahih olarak nakli kesin olan,
bizzat oğlu Abdullah b. Ahmed’in kendisinden yaptığı rivayete aykıdır:
Abdullah b. Ahmed rahimehullah, es-Sunne’de (265) dedi ki:
Babam rahimehullah’ın şöyle dediğini işittim:
أَظُنُّ أَنَّهُ اسْتُتِيبَ فِي هَذِهِ الْآيَةِ {سُبْحَانَ
رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ} قَالَ أَبُو حَنِيفَةَ هَذَا مَخْلُوقٌ فَقَالُوا لَهُ
هَذَا كُفْرٌ فَاسْتَتَابُوهُ
“Zannederim ki onun tevbe ettirildiği ayet şudur: “İzzet
rabbi olan Rabbin onların nitelediklerinden munezzehtir.” Ebu Hanife: “Bu mahlûktur”
dedi. Ona: “Bu küfürdür” dediler ve tevbe ettirdiler.”
5- Hatib’in zikrettiği bu rivayet, inkârı mümkün olmayan gerçeklere
aykırıdır. İmam Ahmed’in zamanında Ebu Hanife’nin zemmedilmesi dillerde meşhur
olan bir şeydi ve o zamanda bir kimseye bu hususun gizli kalması mümkün değildi.
Hadis ehli ile Ebu Hanife’nin takipçileri arasında husumet, münazaralar ve
birbirlerine reddiye kitapları meşhurdu. Sabit oluşunda hiçbir şüphe
bulunmayan, İmam Ahmed’in şeyhleri ve ashabı tarafından da iyi bilinen bu
hususun İmam Ahmed’e gizli kalması mümkün değildir.
Ebu Hanife’nin Kur’ân’ın mahlûk olduğu şeklinde küfür
itikadında olduğunu onun öğrencileri de itiraf etmişlerdir:
Hatib Tarih’inde (13/385) dedi ki: bize el-Atikî haber
verdi, dedi ki: bize Cafer b. Muhammed b. Ali et-Tahirî haber verdi, dedi ki:
bize Ebu’l-Kasım el-Begavî tahdis etti, dedi ki: bize Ziyad b. Eyyub tahdis
etti, dedi ki: bana Hasen b. Ebi Malik tahdis etti – ki o Allah’ın en hayırlı
kullarından idi – dedi ki:
قلت لأبي يوسف القاضي ما كان أبو
حنيفة يقول في القرآن؟ قال كان يقول القرآن مخلوق قال قلت فأنت يا أبا
يوسف؟ فقال لا
“Kadı Ebu Yusuf’a dedim ki: “Ebu Hanife Kur’ân hakkında ne
diyordu?” Dedi ki: “Kur’ân’ın mahlûk olduğunu söylüyordu.” Dedim ki: “Peki ya
sen ey Ebu Yusuf?” Dedi ki: “Hayır!”
Ebu Hanife’nin oğlu ve torunları da onun Kur’ân’ın mahluk
olduğu küfründe devam ettiğini nakletmişlerdir:
İbn Adiy el-Curcani el-Kamil Fi’d-Duafa’da (139) dedi ki: “Bize
Zekeriyya es-Sacî tahdis etti, dedi ki: bize Ebu Hatim er-Razi tahdis etti,
dedi ki: bize İshak b. Musa el-Ensarî tahdis etti, dedi ki: bize Said b. Silm
el-Bâhilî tahdis etti, dedi ki:
سَمِعْتُ إسماعيل بن حماد بن أبي حنيفة في
دار المأمون يقول القرآن مخلوق هذا ديني ودين أبي، ودين جدي
“İsmail b. Hammad b. Ebi Hanife’nin, Me’mun’un evinde şöyle
dediğini işittim: “Kur’ân mahlûktur. Bu benim dinim, babam (Hammad b. Ebi Hanife’nin)
dini ve dedem (Ebu Hanife’nin) dinidir.”
İsmail b. Hammad b. Ebi Hanife zayıf biridir. Onun sözüyle Ebu Hanife'nin bu itikadda devam ettiğine delil getirilemez. Lakin rivayet, Ebu Hanife'nin çocuklarının bu küfrü devam ettirdiklerini göstermektedir.
İbn Hibban el-Mecruhin’de (3/65) dedi ki: “Bize el-Hasen b.
İdris el-Ensari haber verdi, dedi ki: bize Sufyan b.Veki tahdis etti, dedi ki:
bize Ömer b. Hammad b. Hanife tahdis etti, dedi ki: Babamı şöyle derken
işittim:
سمعت أبا حنيفة يقول القرآن
مخلوق قال فكتب إليه بن أبي ليلى إما أن ترجع وإلا لأفعلن بك فقال قد رجعت
فلما رجع إلى بيته قلت يا أبي أليس هذا رأيك قال نعم يا بني وهو اليوم أيضا رأيي
ولكن أعيتهم التقية
“Ebu Hanife şöyle derken işittim: “Kur’an mahluktur.” İbn
Ebi Leyla ona mektup yazarak: “Ya bu sözünden dönersin ya da sana şöyle şöyle
yaparız” dedi. Bunun üzerine: “Döndüm” dedi. Evine geldiği zaman dedim ki:
“Ey baba! Bu senin görüşün değil mi?” Dedi ki: “Evet ey oğlum! Bugün de hala benim görüşümdür. Lakin onlara karşı takiyye yaptım.”
Bu isnadda Sufyan b. Veki'de zayıflık vardır. Ömer b. Hammad ve babası da zayıttırlar Lakin vakanın o dönemlerde meşhur olduğunu ve bu küfrün Ebu Hanife'nin çocuklarında devam ettiğini göstermesi açısından zikrettim.
Ebu Hanifenin hocası Hammad b. Ebi Suleyman da onu bu yüzden
tekfir etmiştir:
Ali b. el-Ca’d rahimehullah Musned’inde (s.66) dedi ki: “Bana
Ahmed b. Ali tahdis etti, dedi ki bize Abdula’la b. Vasıl tahdis etti, dedi ki:
bize Ebu Nuaym Dırara tahdis etti, dedi ki: Suleym b. İsa’yı şöyle derken
işittim: Sufyan es-Sevrî’yi şöyle derken işittim: Hammad b. Ebi Suleyman’ı
şöyle derken işittim:
أبلغوا عني أبا حنيفة
المشرك أني منه بريء إلا أن يتوب قال قال سليم كان – يعني أبا حنيفة –
يزعم أن القرآن مخلوق
“Beneden müşrik Ebu Hanife’ye ulaştırın ki tevbe etmediği
takdirde ben ondan berîyim!” Suleym dedi ki: “Ebu Hanife’nin Kur’ân’ın mahluk
olduğunu söylemesini kastediyordu.”
Buhârî Tarihu’l-Kebir’de (2198) dedi ki: Suleym b. İsa
el-Kârî el-Kufî, es-Sevri’den ve Hamze ez-Zeyyat’tan işitmiştir. Kendisinden de
Ahmed b. Humeyd ve Dırar b. Surad rivayette bulunmuşlardır. Dırar b. Surad bana
dedi ki: bize Suleym tahdis etti, Sufyan’dan şöyle dediğini işitmiş:
قَالَ
لي حماد بْن أَبِي سُلَيْمَان أبلغ أبا حنيفة المشرك أني برئ منه قَالَ
وَكَانَ يَقُولُ القرآن مخلوق
“Hammad b. Ebi Suleyman bana dedi ki: “Müşrik Ebu Hanife’ye
ulaştır ki, ben ondan berîyim.” Ebu Hanife Kur’ân’ın mahlûk olduğunu
söylüyordu.”
Ebu Zur’a er-Razi, ed-Duafa’da (2/720) şöyle demiştir: “Ebu Hanife
hadisleri vaslederdi… Kur’ânın mahluk olduğunu söyler, Rasulullah sallallahu
aleyhi ve sellem’in hadislerini reddeder, rivayetlerle alay eder, bid’at ve
sapıklıklara çağırırdı…”
Ya’kub b. Sufyan el-Fesevî el-Ma’rife ve’t-Tarih’te (2/786)
dedi ki: bana el-Velid b. Utbe ed-Dimeşki tahdis etti, o nefsini yenenlerden
idi, dedi ki: bize Ebu Mushir tahdis etti, dedi ki: bize Yahya b. Hamze tahdis
ederken Said b. Abdilaziz de orada oturuyordu, dedi ki: bana Kufe kadısı Şerik
b. Abdillah tahdis etti, dedi ki:
أن أبا
حنيفة استتيب من الزندقة مرتين
“Ebu Hanife zındıklıktan iki defa tevbe ettirilmiştir.”
Bu manadaki rivayetler mütevatir yollarla gelmiş olup burada
hepsini zikredemeyeceğim kadar çoktur. Hatta bunların bazısını bizzat İmam
Ahmed b. Hanbel rahimehullah rivayet etmiştir. İmam Ahmed el-İlel kitabında 2. Ciltte
şöyle demiştir:
“Sufyan b. Uyeyne’yi şöyle derken işittim: “Ebu Hanife iki
defa tevbe ettirilmiştir.”
Durum böyleyken İmam Ahmed’in: “Katımızda Ebu Hanife’nin Kur’ân’ın
mahlûk olduğunu söylediği sahih değildir” demesi mümkün müdür?
Şunu da ifade etmek gerekir ki, Ebu Yusuf’un Ebu Hanife ile
altı ay boyunca münazara ettiği ve sonunda Ebu Hanife’nin “Kim Kur’ân’ın mahluk
olduğunu söylerse kâfirdir” sözünü kabul ettiğine dair rivayetler sabit
olmuştur. Lakin Kur’ânın mahluk olduğunu söyleme küfrünü ilk olarak Ebu Hanife
başlatmış, onun çocukları ve Bişr el-Merisi gibi bazı öğrencileri bu küfrü
devam ettirmişlerdir!
